ویژگی‌ فرش‌ های نواحی مختلف ایران چیست ؟

yهنر مردم هر جامعه ای ریشه در آداب و رسوم  آن جامعه دارد. ذوق و اوج هنر مردم ایران قالی بافی است. ایرانیان نخستین قومی بوده‌اند که قالی بافی را شروع کردند و در این زمینه زبانزد جهانیان شدند. در بسیاری از مناطق مختلف ایران، شهرها، روستاها و کوچ نشین ها، یکی از مشاغل اصلی مردم بافت انواع فرش و قالی بوده است. از جمله معروف‌ترین مناطق قالی بافی ایران مانند فرش آذربایجان ، اصفهان ، فارس و عشایر منطقه ترکمن ، خراسان ، همدان ، کردستان ، کرمان ، کرمانشاه ، تهران ، اراک ، یزد و سیستان و بلوچستان است. فرش های ایرانی نفیس و با ارزش دارای نقش و نگارهای زیبایی هستند که هرکدام از آنها هنر دست هنرمندان خوش ذوق ایرانی است.

با وجود شهرت و قدمت هزاران ساله ولی باز هم فرش ایرانی بین مردم ایران ناشناخته است؛ کمتر کسی می‌تواند با دیدن فرشی محل بافت آن و داستان پشت هر طرح را حدس بزند و همچنین در مورد خصوصیات با ارزش آن صحبت کند. در این مقاله قصد داریم به طراحی چند نوع از فرش های هر منطقه بپردازیم.

فرش آذربایجان و تبریز

فرش آذربایجان یکی از انواع قالی های ایرانی است. این قالی ها توسط مردمان خوش ذوق و هنر دوست آذربایجان بافته می‌شود. آذربایجان یکی از مهم‌ترین مراکز بافت قالی در ایران است. همچنین یکی از شهرهای آذربایجان تبریز است که در حال حاضر از سوی «شورای جهانی صنایع دستی» به عنوان «شهر جهانی بافت فرش» انتخاب شده‌است. طراحان و بافندگان فرش تبریزی در کیفیت بافت و تنوع طرح شهرت زیادی دارند و نقش‌های گوناگون از جمله نقش های مینیاتوری و داستان‌های حماسی و سنتی ایران در میان بافندگان بسیار رایج است؛ که با استفاده از انواع رنگ مختلف باعث ایجاد تنوع در بافت و گره‌ها شده اند.

طرح فرش های بافت تبریز به چند دسته تقسیم میشود که دسته های اصلی به هندسی، گل و بوته، ماهی و … تقسیم می شوند. ترکیب ترنج کرمانی و لچک مشهدی و حاشيه کاشان در قاليبافی تبريز نقشی را می آفریند که دلپسند و چشم نواز است.

نقشه رايج در تبريز و مناطق شهري باف بيشتر اسليمي، شاه عباسي، انواع لچک ترنج(گوشه گوبک) است. نقشه افشان سرتاسري(باشاباش) از انواع طرح هاي شاه عباسي است. انواع شکارگاه، شيخ صفي، منظره و چهار فصل،زير خاکي، بته ترمه اي،انواع ماهي، درختي، گلداني، شمعداني، هشتي دو و چهار رنگ، قابي، گل حنايي، گل فرنگ، گوبلن بيجار،سه گل، قوبا و (داشلي قوبا)، لوله باف، چرخ فلکي نيز از جمله طرح هايي هستند که در بافت فرش استفاده میشوند.

قالی‌های هریس در منطقه‌ی آذربایجان شهرت جهانی دارند، قالی‌هایی که به صورت ذهنی توسط بافنده در همان هنگام بافت طراحی می‌شود که به صورت نقش‌های لچک و ترنج شکسته با خطوط عمودی، افقی و مایل بر قالی هنر نمایی میکنند. رنگ قرمز لاکی قالی‌های هریس نیز شهرت بسیاری دارد و در فرش‌های قدیمی‌تر از رنگ‌های قهوه‌ای و فیروزه‌ای و بژ استفاده می‌شده است.

فرش اصفهان

زمانی که شاه عباس صفوی، اصفهان را به عنوان پایتخت ایران معرفی کرد این شهر، عروس شهرهای ایران بود. شاهان صفوی به قالی و قالیبافی بسیار علاقه‌ داشتند. کارگاه های قالی بافی دربار صفوی متصل به کاخ سلطنتی در جنوب عالی قاپو بین میدان شاه و چهل ستون، با استفاده از بهترین مواد اولیه زیر نظر شاه عباس بزرگ کار می‌ کردند. فرش اصفهان فرشی دارای ظرافت و زیبایی و یادگاری از فرشهای پر شکوه دوران صفوی می باشد. نقش و نگارهای فرش های اصفهان با قلم هنرمندانی چون کمال الدین بهزاد است که به شاهکاری  بی نظیر در قالی تبدیل می‌شود.

قالی اصفهان در حال حاضر از تنها قالی‌های شهری باف ایرانی می باشد که سنت‌های طراحی اصیل ایرانی در آن بیش از سایر مناطق حفظ شده است و میتوان آن را سنتی‌ترین قالی در حال حاضر دانست به این دلیل که فالی بافی اصفهان در دوره صفویه بر خلاف دیگر شهرها نه تنها تحت تاثیر نقوش و طرح های غربی قرار نگرفته است بلکه به میزان زیادی تحت تاثیر نقوش کاشی کاری ها و عمارت های تاریخی این شهر مانند: عمارت چهل ستون، مدرسه چهار باغ، مسجد شیخ لطف الله و…بوده است. طرح‌هایی که در فرش‌های اصفهان بیشتر به چشم می خورند عبارتند از: شاه عباسی، لچک و ترنج، درختی حیواندار، اسلیمی لچک و ترنج، شاه عباسی افشان و هندسی لچک و ترنج و طرح‌های صورت و منظره.

تعداد رنگ های به کار رفته در فرش اصفهان تا حدودی زیاد است و کمتر اتفاق می افتد که کمتر از 14 رنگ در آن به کار رود. فرش اصفهان به رنگ لاکی و آبی یا نیلی روی زمینه‌ای عاجی رنگ بافته می‌شود. رنگ‌های لاکی، آبی و عاجی در فرش‌های مدرن‌تر اصفهان نیز به کار برده می‌شود.

فرش فارس

فرش دستبافت ایرانی به زیبایی و کیفیت در سراسر جهان شهرت دارد، مخصوصا فرشی که در استان فارس در جنوب غربی ایران بافته می‌شود، جزء نفیس‌ترین فرش‌های ایرانی است. فرشهاي كهن فارس به ندرت قدمتي پيش از سيصد سال دارد اسناد و مدارك فراوان گواه آن است كه فرشبافي فارس، چه قالي گره بافته چه گليم، دست كم قدمتی به درازای دوازده قرن دارد.

اکثر قالي هاي كهنه فارس تار و پودشان از پشم می باشد و تار و پود نخي تنها در مناطقي مانند كوهستان داراب و اقليد و آباده فراغه و بخشي از ني ريز رایج بوده، بخصوص در قاليچه هاي ريز بافت از آن استفاده ميشده. قالی های بافته شده این استان به دست زنان هنرمند عشایر بافته میشود؛ روش بافت این فرش ها در هر ایل و طایفه متفاوت است ولی همه ی  بافته های این خطه به جز گبه ی دو رو با دارهای افقی (زمینی) بافته میشود علت استفاده از این دار قابل حمل بودن آن توسط چهارپایان است.

ابزار بافندگان فارس مانند سایر مناطق دفین، قیچی و چاقو است که چاقو جایگزین قلاب در بافته هایی با دارهای عمودی می باشد. معروف ترین ایلات فارس، قشقایی، خمسه، بویراحمد و لرهای ممسنی هستند. ویژگی عمده ی نقوش  تمام بافته های این منطقه هندسی و ذهنی باف بودن است و همچنین نداشتن نظم و اجتاب از قرینه سازی میباشد.

نقش و نگارهایی که بیش از همه در قالی های فارس دیده میشود شامل: نگاره های مرغی و کله مرغی، نقش مایه های گیاهی، نگاره های بته ای، نقوش جانوری، سواستیکا (گردونه ی  خورشید) انواع گل، ستارگان، شکل های شطرنجی، نقشمایه های دندانه دارِ برگ یا ماهی و آرایه های چهاربازویی میانه ترنج میباشد؛ همچنین رنگ های کاربردی در قالی های فارس عبارت اند از: لاکی، صورتی، سرخابی، ارغوانی، دوغی، طلائی، آبی، سرمه ای، سبز، زرد، قهوه ای و سفید.

از معروف ترین بافت های عشایر و ایلات بافت گبه است. گبه ها قالیچه های ابتدایی در رنگ های طبیعی گوسفند مانند سفید، سیاه، قهوه ای، بژ و خاکستری در اندازه های کوچک هستند. نقوش گبه شامل طرح های ساده در یک یا دو حاشیه و زمینه ای با یک ترنج بزرگ یا چند لوزی کوچک یا یک درخت به صورت ساده هستند که معروف ترین گبه ها، گبه های شیری می باشند.

فرش کاشان

کاشان قدمتی حدود ۷۵۰۰ ساله دارد. مهد تمدن و هنر ایران بوده و یکی از زیباترین شهرهای این کشور میباشد. شهر کاشان از گذشته تا کنون بر پایه هنرها و صنایع بسیاری رشد کرده است. فرش کاشان وارث بافندگی پارچه ها، منسوجات گلابتون و انواع مخمل هایی است که نام ایران را در جای جای جهان با مردم آشنا کرده است. در دوران صفوی قالی های در کاشان تولید می شد که بخاطر زیبایی بی نظیرشان امروزه موجب شکوه و افتخار موزه ها و کلکسیونهای بزرگ شخصی است.

کاشان مرکز بافت قالی درباری بوده و توسط شاه عباس کبیر بنیاد گذاشته شده است و قالی های ابریشمین نقره باف و زرباف که به نام قالی شاه عباس معروف است، به این محل نسبت داده می شود.

کهن ترین فرشهای متعلق به کاشان بر می گردد به فرشهایی که در قرن 11 هجری بافته شده اند. این فرشها دارای طرحهای گرفت و گیر و شکارگاه هستند. نمونه مهم از این فرش ها متعلق به موزه فرش ایران است.

فرش های کاشان را می توان در حالت کلی با توجه به نقشه و جزئیات فنی بافندگی آن به دو دسته کاملاً مجزا تقسیم کرد؛ که شامل تولیدات کاشان، نطنز و تولیدات جوشقان است زیرا در این منطقه دو نوع قالی کاملاً متفاوت بافته می شود؛ قالی کاشان با طرح و نقشه کاملاً متفاوت در کاشان و نطنز و دهات اطراف آنها و قالی جوشقانی با طرح و نقشه خاص محلی در سرتاسر جوشقان.

از ویژگی های عمده فرش کاشان میتوان به داشتن زمینه لاکی با حاشیه سرمه ای و در بعضی فرش ها زمینه و حاشیه عموما به رنگ بژ می باشد و تعداد رنگ های به کار برده شده معمولا کمتر از 10 رنگ است. طرح های رایج در فرش کاشان شامل شاه عباسی لچک و ترنج، شاه عباسی افشان با زمینه کرم، گلدانی سرتاسری، ترنج دار قندیلی، درختی محرابی، هندسی جوشقانی، جهره بافی و منظره بافی می باشد.

فرش کرمان

يكي از صنايع دستي كرمان، همان هنر قديمي و اصيل ايرانيان يعني قاليبافي است كه علاوه بر ارزش اقتصادي، مظهر ميراث فرهنگي و ملي ايران است. صنعت قالیبافی در کرمان سابقه طولانی دارد، این هنر قبل از دوران صفویه در این شهر وجود داشته است و در زمان صفویه که اوج کلیه هنرها در ایران بود، فرش هم همانند دیگر هنرها در این دوره بسیار رشد کرده است. یک فرش بافته شده در این شهر که در موزه حضرت امام رضا علیه السلام در مشهد نگهداری می شود نشان از قدمتی در حد پانصد سال بافندگی در زمینه فرش های گره دار کرمان است.

مواد اولیه مصرفی در فرش های کرمان همانند بیشتر مناطق فرشبافی می باشد و از پشم برای پرز و نخ پنبه ای برای تار و پود فرش استفاده میشود برای پرزها از پشم محلی استفاده میشود که با دوام و دارای حالت ابریشمی است ولی از آنجایی که استفاده از این پشم ها افزایش یافته، آنها به پشم هایی که از خراسان و یا کرمانشاه وارد می شده و یا به پشم های خشک تر تبریز رو آورده اند.

از جمله طرح‌هاي معروفي كه در كارگاه‌هاي قاليبافي كرمان بافته مي‌شود میتوان به طرح‌هايي چون سبزي‌كار، طرح‌هاي تصويري و افشان اشاره كرد كه بهترين طرح‌هاي سبزي‌كار اغلب در حوزه قاليبافي راور بافته مي‌شود و مهم‌ترين آنها عبارتند از: طرح حافظ، ليلي و مجنون، خيام و منظره.

از طرح های رایج امروزی فرش کرمان میتوان به خوشه انگوری، سبزیکار چمنی، گلدانی، درختی، ستونی 33 پل، برگ چغندری، قاب قرآنی، لچک ترنج کف ساده، گل فرنگ، گوبلن، شکارگاه، افشان، بازوبندی، خشتی اشاره کرد.

فرش های کرمان یکی از متنوع ترین و شادترین فرش های ایران است و تعداد رنگ های آن از 15 تا 30 رنگ متغیر است و پرکاربردترین رنگ ها اعم است از: لاکی سیر و روشن، بژ، عنابی، مسی، آبی سیر و روشن، سرمه ای، صورتی، سبز سیر و روشن.

فرش ترکمن

بافت فرش از زمان های دور در میان مردم ترکمن رواج داشته اما اینکه ترکمن ها از چه زمان و دوره ای شروع به بافتن فرش کرده اند سخت است. فرش پازیریک که کهن ترین فرش بافته شده از نخ و پشم شتر است قدمتی به درازای پانصد سال پیش از میلاد دارد. طرح و نقش و نگار این فرش مورد بررسی قرار گرفته ومشخص شده دارای تنوع رنگ و تراکم گره ها در هر مترمربع  سه هزار و دویست گره بوده است.

در بعضی از موارد ترکمن ها از پشم گوسفندان خود برای تار و پود فرش های ترکمنی استفاده میکنند. زنان ترکمن قالی را بر روی دار افقی و در درون چادر میبافند؛ به همین دلیل بافت قطعات کوچکتر رایج است. مردم هنرمند ترکمن علاوه بر قالی، انواع دیگری از بافته های فرش و گلیم گونه نیز میبافند که میتوان به خورجین، آلمالیق و اجاق باشی اشاره کرد.

ترکمن ها به نقوش فرش های خود گول یا گل می گویند که کاملا انتزاعی است و نشان دهنده حالات و احساسات بافنده است.

طرح های معروف فرش ترکمن عبارتداند از: ترکمن قاشقی (شکلهایی مانند دسته های منبت کاری شده قاشق های دوغ خوری ایلیاتی)، ترکمن آخال، چشم غزال ترکمن و چهار فصل.

نقش و نگار های استفاده شده در قالی های ترکمنی اصیل و تکراری هستند، یعنی از تکرار یک یا چند نقش مایه شکل میگیرد.

پرکاربردترین رنگ های استفاده شده در فرش های ترکمن قرمز لاکی، آبی سرمه ای، سبز پررنگ، سفید و بژ است.